Buurtplatform Marineterrein
Al vrij snel nadat Bureau Marineterrein (een samenwerking tussen rijk en gemeente) bezig ging met de (tijdelijke) ontwikkeling van het Marineterrein, werd er een klein groepje buurtbewoners gevraagd om input te leveren over de wensen en vragen van bewoners van de Oostelijke Eilanden. Deze groep bestaat / bestond voornamelijk uit mensen die al actief in de buurt waren en inmiddels weten hoe de hazen lopen. Na enige vragen mijnerzijds aan dit Buurtplatform werd ik gevraagd ook deel te nemen. Uiteindelijk ontaarde dat in dit weblog waarin ik zoveel mogelijk plannen en ideeën die door uiteenlopende partijen worden voorgesteld bijeen breng.
Planning
Voor een goed begrip van het planningsproces hier nog even de aanpak zoals Bureau Marineterrein deze communiceert:
"De geleidelijke groei van het Marineterrein Amsterdam op basis van een eveneens geleidelijk groeiende consensus, is de nadrukkelijke wens van de gemeente Amsterdam en het Rijk. Deze innovatieve aanpak is vastgelegd in een bestuursovereenkomst en wordt uitgevoerd door Bureau Marineterrein Amsterdam. De opdrachtgever van dit bureau zijn Rijk en gemeente samen. De uitvoering wordt gecontroleerd door een stuurgroep waarin zowel Rijk als gemeente zitting hebben.
Het grote voordeel van geleidelijk groeien is dat er minder risico’s zijn, zowel financieel als planmatig. Kleine stappen zijn nu eenmaal makkelijker te corrigeren en kosten minder dan grote plannen. Bovendien is de kans op samenhang en interactie groter omdat eigenaar en gebruikers samenwerken aan de invulling en het karakter van het terrein i.p.v. dat wordt gewerkt aan de uitvoering van een opgelegd masterplan.
De bedoeling van de bestuursovereenkomst en de achterliggende strategienota is het gebied in waarde te laten groeien. Het gaat om economische waarde, maar zeker ook om andere maatschappelijke waarden als duurzaamheid, verwevenheid met de stad en een betere profilering van onze internationale identiteit. Het gemeenschappelijk laten groeien van de waarde is van belang voor zowel de eigenaar – het Rijk – die daarmee zowel economisch als maatschappelijk verantwoord afstand kan doen van het terrein, als voor de gemeente Amsterdam die daarmee mede kan bepalen in welke richting dit nieuwe deel van de stad zal groeien.
Vanaf 2018 wordt gewerkt aan de planologische kaders. Ondertussen wordt door de tijdelijke invulling waarde en richting gecreëerd. De uiteindelijke realisatie, inclusief het bouwen van woningen, wordt voorzien vanaf 2028, mogelijk eerder.
In de periode van richtinggevende, tijdelijke ontwikkeling blijft het Rijk eigenaar van grond en gebouwen. Daarna kan het terrein worden verkocht aan de gemeente of, als die niet wil of kan, aan andere partijen."
Inspraak
De samenwerking met Bureau Marineterrein verliep aanvankelijk goed. Een afgevaardigde van de bewonersgroep mocht regelmatig aanschuiven bij informatiebijeenkomsten waarin de voortgang van de ontwikkelingen gemeld werd. Het Buurtplatform probeerde hierbij enkele bescheiden speerpunten naar voren te brengen in de hoop al in dit vroege stadium ook geluiden uit de buurt een stem te geven. Of deze punten ook daadwerkelijk door de grote meerderheid van de Eilanders onderschreven worden is maar de vraag. Voor zover wij weten is hier namelijk nooit echt representatief onderzoek naar gedaan. Maar we waren pas net op weg, dus er was in ieder geval een begin.
Uiteindelijk raakten enkele leden van het Buurtplatform toch enigszins gefrustreerd. Zij vonden dat er weinig uitwisseling op inhoud plaatsvond en dat het voornamelijk om klein bier ging. Ik hield nog hoop op mogelijkheid tot verdergaande inspraak op een later moment in het proces.
Die hoop ben ik voor dit moment eerlijk gezegd een beetje kwijtgeraakt. Volgende maand komt het college van burgemeester en wethouders met een Principebesluit over de voorgestelde koers. Wat deze koers precies inhoudt brengt Bureau Marineterrein vooralsnog niet naar buiten. Er wordt enkel verwezen naar de Strategienota. Die geeft enkele kaders, maar niet echt een visie.
Leidraad Adaptief Ontwikkelen
Nu zwerft er al sinds begin dit jaar een document op internet rond dat in opdracht van Bureau Marineterrein is (mede) opgesteld door Bureau SLA (ook verantwoordelijk voor het ontwerp van de verbouwing van gebouw 027E). Dit advies - KOERS HOUDEN - biedt een leidraad voor het zogenaamde 'adaptief ontwikkelen' van het terrein. Ik heb dit document voorlopig niet naar buiten willen brengen omdat er afgelopen voorjaar een - zoals Bureau Marineterrein het zelf formuleert - 'maatschappelijk proces' zou gaan plaatsvinden. Wat dit precies had moeten inhouden is onduidelijk, maar voor zover ik weet is dit niet op brede basis gebeurd. Ik ken redelijk wat mensen in de buurt, maar er is geen van deze bewoners iets voorgelegd om zijn of haar mening over te geven, dan wel gevraagd om input op hoofdlijnen op enig plan of visie. Dit terwijl er dus wel een leidraad met voorstellen ligt.
Nu heeft Bureau SLA de leidraad al enige tijd geleden zelf op hun website bij de publicaties gezet, dus ik voel me niet meer bezwaard om ze hier met u te delen.
LET OP! Of Bureau Marineterrein deze leidraad en de voorstellen hierin heeft overgenomen in het advies dat naar burgemeester en wethouders gaat weet ik niet, maar het is in ieder geval wel erg jammer dat bewoners hierin niet gekend zijn.
Nu gaat het pas enkel om een Principebesluit en komt er nog een omgevingsplan waarover de gemeenteraad uiteindelijk mag beslissen. Hoeveel invloed bewoners op dat moment nog hebben moeten we gaan zien. Ik had liever meer vooraan in het proces gezeten dan achteraf dingen moeten gaan rechtbreien. Laten we hopen dat bewoners bij het voorontwerp van het omgevingsplan meer betrokken worden en dat het niet teveel is 'voorgekookt' door het Principebesluit en bovengenoemde leidraad.
Bekijk hier KOERS HOUDEN - leidraad adaptief ontwikkelen:
Deel 1 (pdf)
Deel 2 (pdf)
Voorstellen Burea SLA
Nu moet gezegd dat, hoe vaag sommige onderdelen van de leidraad ook zijn, er ook veel positieve punten in staan. Men heeft het terrein in clusters verdeeld en voor elke cluster mogelijke opties voorgesteld.
De buurtfunctie die bijvoorbeeld voor het evenementencentrum is weggelegd lijkt rechtstreeks uit mijn pleidooi voor behoud van dit gebouw te komen.
De 'Tuin', het parkje op de Voorwerf zou ook behouden moeten blijven en dat lijkt me ook niet meer dan logisch.
Eventuele hoogbouw ziet men aan de noordzijde. Dat zal niet goed gaan vallen bij bewoners aan de Dijksgracht, maar àls we de hoogte in gaan is dat wel de aangewezen plek.
Jammer is wel dat men de muur langs de Kattenburgerstraat ziet als 'kwaliteit'. Deze muur houdt de integratie van het terrein met de rest van het eiland Kattenburg namelijk flink op afstand. Bebouwing aan de straatzijde zou helpen, maar daartussen mag die muur van mij gewoon weg. De niet geringe geluidsoverlast door de tunnelwerking van deze straat zou dan ook flink verminderen (een punt dat voor veel bewoners belangrijker is dan vage begrippen als 'programmatische verfijning' of 'ruimtelijk experiment').
Hieronder de 'clusterstrategie' van Bureau SLA (lees voor meer context de complete documenten!):
Ruimtelijk raamwerk: de clusterstrategie
Vanaf 2018 komt een groot deel van het terrein vrij voor publiek gebruik. Het transformatievraagstuk speelt zich niet meer af op gebouwniveau, maar moet zich nadrukkelijker bezig gaan houden met grotere ruimtelijke eenheden binnen een consistent geheel. De spelregels geven weliswaar handvatten voor waar initiatieven aan moeten voldoen, maar ze zeggen nog niets over het hoe en waar. Om structuur en richting te geven aan de ruimtelijke invulling vanaf 2018 zijn samenhangende ruimtelijke eenheden nodig. Ook de Serious Simulation laat zien dat waarden en (inhoudelijke) spelregels het gebied uitstekend in een effectief transformatieproces begeleiden, maar dat daarbij ruimtelijk houvast wenselijk is. Door het terrein op te delen in een aantal logische clusters wordt dit houvast geboden. Een cluster is een samenhangende ruimtelijke eenheid van gebouwen en openbare inrichting. Ook een programmatische verfijning van het Central Innovation District is per cluster goed mogelijk. Een cluster is dus een samenhangende ruimtelijke eenheid. Dat betekent dat toegangen van gebouwen binnen een cluster een zinvolle relatie met elkaar aangaan. Om een cluster gestalte te geven kunnen bestaande gebouwen gesloopt of getransformeerd worden, is er plaats voor nieuwbouw en kan de openbare ruimte opnieuw vormgegeven worden. Van tevoren is niet aan te geven hoe een cluster eruit zal zien. Verschillende initiatieven vragen om verschillende ingrepen: voor het ene project is transformatie van een bestaand gebouw genoeg, een ander project vraagt misschien om stevige sloop/nieuwbouw. Dit is allemaal mogelijk: het cluster geeft enkel ruimtelijk houvast in de onderlinge relatie van het desbetreffende project met zijn omgeving. Opdeling in clusters is zowel abstract genoeg om ruimte te bieden voor adaptieve ontwikkeling als concreet genoeg om ruimtelijke kwaliteit te sturen. De formulering van betekenisvolle clusters voor het Marineterrein vloeit min of meer vanzelfsprekend voort uit de bestaande structuur en de reeds ingezette adaptieve ontwikkeling. Er laten zich een zestal clusters onderscheiden, die binnen het thema Central Innovation District programmatisch geduid kunnen worden.
Cluster 1: Tuin
Het oudste deel van het Marineterrein, de Voorwerf, wordt gekenmerkt door fraaie randbebouwing en een mooi, volwassen parklandschap. Het ligt voor de hand deze ruimtelijke kwaliteiten te versterken. Dit cluster is een ommuurde tuin; ommuurd door gebouw en water. Het begrip tuin heeft, meer dan park, een actieve connotatie. Het past derhalve beter bij het Central Innovation District. Het cluster leent zich naast recreatieve doeleinden bij uitstek voor tijdelijke evenementen. Deze evenementen dienen te voldoen aan de geformuleerde waarden; dat kan betekenen dat niet alle evenementconcepten hier worden toegelaten. De commandantswoning en het logiesverblijf (nu Pension Homeland) kunnen zich goed hechten in deze tuin. Gebouw 2 past minder in deze structuur.
Cluster 2: Stad
Cluster 2, de strook langs de Kattenburgerstraat, leent zich voor een stedelijke omgeving. De strook kan fungeren als overgang naar de structuur van de Oostelijke Eilanden, om zo een stedenbouwkundige samenhang te suggereren. Een hogere dichtheid en een andere ruimtelijke uitleg zijn echter ook goed denkbaar. De muur is een kwaliteit in dit gebied. Het is te overwegen om bebouwing aan de zijde van de Kattenburgerstraat te projecteren. De wachtershuisjes van Tupker en Benthem Crouwel Architecten en het wachtershokje in het midden van de weg zijn voor iedereen (leek en professional) een direct voelbare referentie naar het militaire verleden.
Cluster 3: Publiek
Het auditorium ligt verscholen achter een aantal vier-laagse gebouwen. Dat is jammer, want het markante gebouw verdient een beter gezicht. Renoveren en opnieuw programmeren kan het een belangrijke publieke functie geven (vergelijk Westergasfabriek, Tolhuistuinen). Het cluster ligt in het hart van het Marineterrein en is geschikt om het publieke centrum te worden. Dit komt zowel tot uitdrukking in gebruik (publieke functies), als in openbare ruimte (eerder plein dan park). Het publieke karakter zou tot aan de insteekhaven moeten lopen en daarmee een betekenisvolle relatie moeten aangaan. Een ruimtelijke verbinding van het auditorium met de insteekhaven kan hierbij goed werken.
Cluster 4: Experiment
Dit gebied ligt niet of nauwelijks aan het water en beslaat een substantieel oppervlak. Het voormalig helicopterveld is omzoomd door gebouwen met een laagwaardige kwalitatieve uitstraling. De ruimtelijke kwaliteit is in de huidige situatie gering. Het gebied leent zich voor ruimtelijk experiment. Sloop en nieuwbouw in hoge dichtheid is mogelijk. Innovatieve ruimtelijke, juridische en programmatische constellaties zijn hier goed denkbaar. Een NEST-gebouw als in Zürich zou hier goed kunnen landen.
Cluster 5: Strip
De noordzijde van het Marineterrein kenmerkt zich door bebouwing op een strip. Dit is al sinds het ontstaan van het Marine Etablissement het geval: de strip is in 1790 als dijk aangelegd en vanaf de negentiende eeuw altijd bebouwd geweest. De bebouwing is in de twintigste eeuw meermalen vervangen. Gebouw 14 (het huidige marechausseegebouw) is het enige gebouw met een zekere ruimtelijke kwaliteit. Op deze strip is hoogbouw goed denkbaar. Dat kan redelijk autonoom, de onderlinge ruimtelijke samenhang van gebouwen op de strip komt vooral tot uitdrukking in proportionaliteit en relatie tot het maaiveld. Belangrijk is de Noordkade altijd publiek toegankelijk te houden. Dit is met gebouw 14 nu niet het geval.
Cluster 6: Kade
De kade betreft het deel tussen de brug en de insteekhaven. Dit cluster, direct tegenover het Nemo, heeft een prachtige kade. De gebouwen verschillen sterk in karakter. Het rijksmonument aan de noordzijde (waar momenteel restaurant De Scheepskameel in zit) wordt behouden en opnieuw geprogrammeerd. Ook de TOKM gebouwen en het logiesverblijf hebben voor het overgrote deel nieuwe functies gekregen. Gebouw 27E is onlangs ingrijpend gerenoveerd en biedt plaats aan innovatieve bedrijven. Het is denkbaar dat de gebouwen uit de jaren zestig fysiek nog eens getransformeerd worden, maar dit vraagt om een specifieke en op maat gemaakte aanpak. Belangrijk is dat de kade haar betekenisvolle publieke karakter behoudt, of dat deze wordt versterkt.
Het grote voordeel van geleidelijk groeien is dat er minder risico’s zijn, zowel financieel als planmatig. Kleine stappen zijn nu eenmaal makkelijker te corrigeren en kosten minder dan grote plannen. Bovendien is de kans op samenhang en interactie groter omdat eigenaar en gebruikers samenwerken aan de invulling en het karakter van het terrein i.p.v. dat wordt gewerkt aan de uitvoering van een opgelegd masterplan.
De bedoeling van de bestuursovereenkomst en de achterliggende strategienota is het gebied in waarde te laten groeien. Het gaat om economische waarde, maar zeker ook om andere maatschappelijke waarden als duurzaamheid, verwevenheid met de stad en een betere profilering van onze internationale identiteit. Het gemeenschappelijk laten groeien van de waarde is van belang voor zowel de eigenaar – het Rijk – die daarmee zowel economisch als maatschappelijk verantwoord afstand kan doen van het terrein, als voor de gemeente Amsterdam die daarmee mede kan bepalen in welke richting dit nieuwe deel van de stad zal groeien.
Vanaf 2018 wordt gewerkt aan de planologische kaders. Ondertussen wordt door de tijdelijke invulling waarde en richting gecreëerd. De uiteindelijke realisatie, inclusief het bouwen van woningen, wordt voorzien vanaf 2028, mogelijk eerder.
In de periode van richtinggevende, tijdelijke ontwikkeling blijft het Rijk eigenaar van grond en gebouwen. Daarna kan het terrein worden verkocht aan de gemeente of, als die niet wil of kan, aan andere partijen."
Inspraak
De samenwerking met Bureau Marineterrein verliep aanvankelijk goed. Een afgevaardigde van de bewonersgroep mocht regelmatig aanschuiven bij informatiebijeenkomsten waarin de voortgang van de ontwikkelingen gemeld werd. Het Buurtplatform probeerde hierbij enkele bescheiden speerpunten naar voren te brengen in de hoop al in dit vroege stadium ook geluiden uit de buurt een stem te geven. Of deze punten ook daadwerkelijk door de grote meerderheid van de Eilanders onderschreven worden is maar de vraag. Voor zover wij weten is hier namelijk nooit echt representatief onderzoek naar gedaan. Maar we waren pas net op weg, dus er was in ieder geval een begin.
Uiteindelijk raakten enkele leden van het Buurtplatform toch enigszins gefrustreerd. Zij vonden dat er weinig uitwisseling op inhoud plaatsvond en dat het voornamelijk om klein bier ging. Ik hield nog hoop op mogelijkheid tot verdergaande inspraak op een later moment in het proces.
Die hoop ben ik voor dit moment eerlijk gezegd een beetje kwijtgeraakt. Volgende maand komt het college van burgemeester en wethouders met een Principebesluit over de voorgestelde koers. Wat deze koers precies inhoudt brengt Bureau Marineterrein vooralsnog niet naar buiten. Er wordt enkel verwezen naar de Strategienota. Die geeft enkele kaders, maar niet echt een visie.
Leidraad Adaptief Ontwikkelen
Nu zwerft er al sinds begin dit jaar een document op internet rond dat in opdracht van Bureau Marineterrein is (mede) opgesteld door Bureau SLA (ook verantwoordelijk voor het ontwerp van de verbouwing van gebouw 027E). Dit advies - KOERS HOUDEN - biedt een leidraad voor het zogenaamde 'adaptief ontwikkelen' van het terrein. Ik heb dit document voorlopig niet naar buiten willen brengen omdat er afgelopen voorjaar een - zoals Bureau Marineterrein het zelf formuleert - 'maatschappelijk proces' zou gaan plaatsvinden. Wat dit precies had moeten inhouden is onduidelijk, maar voor zover ik weet is dit niet op brede basis gebeurd. Ik ken redelijk wat mensen in de buurt, maar er is geen van deze bewoners iets voorgelegd om zijn of haar mening over te geven, dan wel gevraagd om input op hoofdlijnen op enig plan of visie. Dit terwijl er dus wel een leidraad met voorstellen ligt.
Nu heeft Bureau SLA de leidraad al enige tijd geleden zelf op hun website bij de publicaties gezet, dus ik voel me niet meer bezwaard om ze hier met u te delen.
LET OP! Of Bureau Marineterrein deze leidraad en de voorstellen hierin heeft overgenomen in het advies dat naar burgemeester en wethouders gaat weet ik niet, maar het is in ieder geval wel erg jammer dat bewoners hierin niet gekend zijn.
Nu gaat het pas enkel om een Principebesluit en komt er nog een omgevingsplan waarover de gemeenteraad uiteindelijk mag beslissen. Hoeveel invloed bewoners op dat moment nog hebben moeten we gaan zien. Ik had liever meer vooraan in het proces gezeten dan achteraf dingen moeten gaan rechtbreien. Laten we hopen dat bewoners bij het voorontwerp van het omgevingsplan meer betrokken worden en dat het niet teveel is 'voorgekookt' door het Principebesluit en bovengenoemde leidraad.
Bekijk hier KOERS HOUDEN - leidraad adaptief ontwikkelen:
Deel 1 (pdf)
Deel 2 (pdf)
Voorstellen Burea SLA
Nu moet gezegd dat, hoe vaag sommige onderdelen van de leidraad ook zijn, er ook veel positieve punten in staan. Men heeft het terrein in clusters verdeeld en voor elke cluster mogelijke opties voorgesteld.
De buurtfunctie die bijvoorbeeld voor het evenementencentrum is weggelegd lijkt rechtstreeks uit mijn pleidooi voor behoud van dit gebouw te komen.
De 'Tuin', het parkje op de Voorwerf zou ook behouden moeten blijven en dat lijkt me ook niet meer dan logisch.
Eventuele hoogbouw ziet men aan de noordzijde. Dat zal niet goed gaan vallen bij bewoners aan de Dijksgracht, maar àls we de hoogte in gaan is dat wel de aangewezen plek.
Jammer is wel dat men de muur langs de Kattenburgerstraat ziet als 'kwaliteit'. Deze muur houdt de integratie van het terrein met de rest van het eiland Kattenburg namelijk flink op afstand. Bebouwing aan de straatzijde zou helpen, maar daartussen mag die muur van mij gewoon weg. De niet geringe geluidsoverlast door de tunnelwerking van deze straat zou dan ook flink verminderen (een punt dat voor veel bewoners belangrijker is dan vage begrippen als 'programmatische verfijning' of 'ruimtelijk experiment').
Hieronder de 'clusterstrategie' van Bureau SLA (lees voor meer context de complete documenten!):
Ruimtelijk raamwerk: de clusterstrategie
Vanaf 2018 komt een groot deel van het terrein vrij voor publiek gebruik. Het transformatievraagstuk speelt zich niet meer af op gebouwniveau, maar moet zich nadrukkelijker bezig gaan houden met grotere ruimtelijke eenheden binnen een consistent geheel. De spelregels geven weliswaar handvatten voor waar initiatieven aan moeten voldoen, maar ze zeggen nog niets over het hoe en waar. Om structuur en richting te geven aan de ruimtelijke invulling vanaf 2018 zijn samenhangende ruimtelijke eenheden nodig. Ook de Serious Simulation laat zien dat waarden en (inhoudelijke) spelregels het gebied uitstekend in een effectief transformatieproces begeleiden, maar dat daarbij ruimtelijk houvast wenselijk is. Door het terrein op te delen in een aantal logische clusters wordt dit houvast geboden. Een cluster is een samenhangende ruimtelijke eenheid van gebouwen en openbare inrichting. Ook een programmatische verfijning van het Central Innovation District is per cluster goed mogelijk. Een cluster is dus een samenhangende ruimtelijke eenheid. Dat betekent dat toegangen van gebouwen binnen een cluster een zinvolle relatie met elkaar aangaan. Om een cluster gestalte te geven kunnen bestaande gebouwen gesloopt of getransformeerd worden, is er plaats voor nieuwbouw en kan de openbare ruimte opnieuw vormgegeven worden. Van tevoren is niet aan te geven hoe een cluster eruit zal zien. Verschillende initiatieven vragen om verschillende ingrepen: voor het ene project is transformatie van een bestaand gebouw genoeg, een ander project vraagt misschien om stevige sloop/nieuwbouw. Dit is allemaal mogelijk: het cluster geeft enkel ruimtelijk houvast in de onderlinge relatie van het desbetreffende project met zijn omgeving. Opdeling in clusters is zowel abstract genoeg om ruimte te bieden voor adaptieve ontwikkeling als concreet genoeg om ruimtelijke kwaliteit te sturen. De formulering van betekenisvolle clusters voor het Marineterrein vloeit min of meer vanzelfsprekend voort uit de bestaande structuur en de reeds ingezette adaptieve ontwikkeling. Er laten zich een zestal clusters onderscheiden, die binnen het thema Central Innovation District programmatisch geduid kunnen worden.
Cluster 1: Tuin
Het oudste deel van het Marineterrein, de Voorwerf, wordt gekenmerkt door fraaie randbebouwing en een mooi, volwassen parklandschap. Het ligt voor de hand deze ruimtelijke kwaliteiten te versterken. Dit cluster is een ommuurde tuin; ommuurd door gebouw en water. Het begrip tuin heeft, meer dan park, een actieve connotatie. Het past derhalve beter bij het Central Innovation District. Het cluster leent zich naast recreatieve doeleinden bij uitstek voor tijdelijke evenementen. Deze evenementen dienen te voldoen aan de geformuleerde waarden; dat kan betekenen dat niet alle evenementconcepten hier worden toegelaten. De commandantswoning en het logiesverblijf (nu Pension Homeland) kunnen zich goed hechten in deze tuin. Gebouw 2 past minder in deze structuur.
Cluster 2: Stad
Cluster 2, de strook langs de Kattenburgerstraat, leent zich voor een stedelijke omgeving. De strook kan fungeren als overgang naar de structuur van de Oostelijke Eilanden, om zo een stedenbouwkundige samenhang te suggereren. Een hogere dichtheid en een andere ruimtelijke uitleg zijn echter ook goed denkbaar. De muur is een kwaliteit in dit gebied. Het is te overwegen om bebouwing aan de zijde van de Kattenburgerstraat te projecteren. De wachtershuisjes van Tupker en Benthem Crouwel Architecten en het wachtershokje in het midden van de weg zijn voor iedereen (leek en professional) een direct voelbare referentie naar het militaire verleden.
Cluster 3: Publiek
Het auditorium ligt verscholen achter een aantal vier-laagse gebouwen. Dat is jammer, want het markante gebouw verdient een beter gezicht. Renoveren en opnieuw programmeren kan het een belangrijke publieke functie geven (vergelijk Westergasfabriek, Tolhuistuinen). Het cluster ligt in het hart van het Marineterrein en is geschikt om het publieke centrum te worden. Dit komt zowel tot uitdrukking in gebruik (publieke functies), als in openbare ruimte (eerder plein dan park). Het publieke karakter zou tot aan de insteekhaven moeten lopen en daarmee een betekenisvolle relatie moeten aangaan. Een ruimtelijke verbinding van het auditorium met de insteekhaven kan hierbij goed werken.
Cluster 4: Experiment
Dit gebied ligt niet of nauwelijks aan het water en beslaat een substantieel oppervlak. Het voormalig helicopterveld is omzoomd door gebouwen met een laagwaardige kwalitatieve uitstraling. De ruimtelijke kwaliteit is in de huidige situatie gering. Het gebied leent zich voor ruimtelijk experiment. Sloop en nieuwbouw in hoge dichtheid is mogelijk. Innovatieve ruimtelijke, juridische en programmatische constellaties zijn hier goed denkbaar. Een NEST-gebouw als in Zürich zou hier goed kunnen landen.
Cluster 5: Strip
De noordzijde van het Marineterrein kenmerkt zich door bebouwing op een strip. Dit is al sinds het ontstaan van het Marine Etablissement het geval: de strip is in 1790 als dijk aangelegd en vanaf de negentiende eeuw altijd bebouwd geweest. De bebouwing is in de twintigste eeuw meermalen vervangen. Gebouw 14 (het huidige marechausseegebouw) is het enige gebouw met een zekere ruimtelijke kwaliteit. Op deze strip is hoogbouw goed denkbaar. Dat kan redelijk autonoom, de onderlinge ruimtelijke samenhang van gebouwen op de strip komt vooral tot uitdrukking in proportionaliteit en relatie tot het maaiveld. Belangrijk is de Noordkade altijd publiek toegankelijk te houden. Dit is met gebouw 14 nu niet het geval.
Cluster 6: Kade
De kade betreft het deel tussen de brug en de insteekhaven. Dit cluster, direct tegenover het Nemo, heeft een prachtige kade. De gebouwen verschillen sterk in karakter. Het rijksmonument aan de noordzijde (waar momenteel restaurant De Scheepskameel in zit) wordt behouden en opnieuw geprogrammeerd. Ook de TOKM gebouwen en het logiesverblijf hebben voor het overgrote deel nieuwe functies gekregen. Gebouw 27E is onlangs ingrijpend gerenoveerd en biedt plaats aan innovatieve bedrijven. Het is denkbaar dat de gebouwen uit de jaren zestig fysiek nog eens getransformeerd worden, maar dit vraagt om een specifieke en op maat gemaakte aanpak. Belangrijk is dat de kade haar betekenisvolle publieke karakter behoudt, of dat deze wordt versterkt.
